Nghệ thuật củatruyện ngắn như vậy nằm ở đâu? Đólà câu trả lời cần nhiều suy nghĩ. Vì chính nhữngngười viết, người sưu tuyển truyệnngắn lẫy lừng như Sir Victor Pritchet còn nói rằngsự lựa chọn của mình tùy theo sở thích riêng, cótính cách rất cá nhân và truyện ngắn là một loạinghệ thuật tuyệt đối khó khăn.

Kết thúc quyểnsách giới thiệu tiểu thuyết Mỹ, cuốn "Cavalcade of the American Novel",ông Edward Wagenknecht cho rằng những nhà phê bình Mỹ khó quyếtđịnh đúng đắn những cuốn sách nào nênđược nói đến và những cuốn nào nên bỏqua trong im lặng, để trôi vào lãng quên của con sốquá lớn sách vỡ xuất bản mỗi năm không ai cóthể đọc hết. Rồi ông nhận định rằngthông thường, ngày nay ở Mỹ người điểmsách đã hoàn toàn dửng dưng với văn chươngnhư một thứ nghệ thuật mà chú trọng đếnnhững quyển sách phản ảnh các bộ mặt củađời sống Mỹ và cuốn nào càng biểu lộđược "bộ mặt"đó thì càng có cơ hội được chú ý đến.

Đi xa hơn trong việctìm nguyên do của sự chú ý, ông Wagenknecht thấy rằngnhững người viết văn càng viết về nhữngđiều không biết xấu hổ thì càng dễđược chú ý... Điều nhận xét này không nhữngđúng cho tiểu thuyết nói chung ở Mỹ mà còn áp dụngđược cho nhiều nước khác chớ không riênggì Mỹ và ở trong các bộ môn. Với một xã hộibận rộn và mọi thứ đã trở thành mụctiêu cho thương mại thì sự phân cách lớn lao giữatác phẩm được chú ý và tác phẩm nghệ thuậtđương nhiên phải có.

Cuốn sách phù hợpvới sở thích của thời điểm chớ khônglà một tác phẩm có nghệ thuật văn chươngsẽ được chú ý.

Nói sở thích là nóiđến sự ưa chuộng vì thiếu thốn, vì trọngvọng hay vì ảnh hưởng của môi trườngchung quanh. Và khi điều làm cho người đọcưa thích mất đi thì sở thích của giai đoạncũng mất. Tác phẩm là sở thích của giai đoạnhọa hoằn lắm mới sống qua giai đoạn kếtiếp. Sự phụ tình của thời gian trong trườnghợp này được gọi là sự chọn lọc củathời gian. Sở thích của những người ngày nayở vào lứa tuổi 50, thuở nhỏ là Long Hình Quái Khách, là Châu Về Hiệp Phố, là Cô Bạch Mai (của NamĐình) là Gia Long Tẩu Quốc,Võ Đông Sơ Bạch Thu Hà (Tân Dân Tử) là Thần Hổ, Ai Hát Giữa RừngKhuya (Tchya), là Bàn Tay Máu, ConTàu Máu (Phi Long), là Hồng vàCúc, Rừng Thẩm Bể Khơi (Ngọc Sơn).

Một thời ởSàigòn có cái sở thích đọc Yêu,Tiền, Loạn (Chu Tử), VòngTay Học Trò (Nguyễn Thị Hoàng) và bây giờ ở hảingoại những tác phẩm được bán chạy lànhững cuốn được thuật lại đờisống trong trại cải tạo, những ngày chót củaViệt Nam Cộng Hòa, chuyện mấy chú bộ độingu ngơ nhưng ác độc...

Vì truyện ngắnchỉ đủ chỗ chứa đựng đượcít nội dung, chất liệu để diễn tả nộidung đó cũng rất giới hạn nên khi chất liệukhông còn thích hợp với thời đại nữa thìtruyện ngắn đó dù đã có một thời đượccoi là xuất sắc vẫn không thể tồn tại. ÔngClifton Fadiman, một người làm tuyển tập truyệnngắn Mỹ cho rằng các tác giả danh tiếng trướcđây như Sherwood Anderson, Erstine Caldwell, Walter de la Mare củatruyện ngắn Mỹ không còn được nhắcđến nữa và có thể độ 50 năm sau thôi haivăn tài hiện đại Mỹ là Trevor và John Updikecũng sẽ bị lãng quên. Truyện ngắn chống chỏiđược với thời gian như The Dead (James Joyce), TheSimple Heart, (Gustave Flaubert) Cáichết của Ivan IIych (Dostoivesky) thiệt là quá ít. Truyệnngắn hay của của Việt Nam càng bị đào thảimau hơn vì xã hội Việt Nam thay đổi quá nhanh. Biếtbao nhiêu điều mới đây là tân thời đã trởthành hình bóng cũ. Truyện ngắn Anh Phải Sống của Nhất Linh đã khôngcòn giá trị thưởng thức nữa, các truyện củaNguyễn Công Hoan (BướcĐường Cùng) của Lưu Trọng Lư (Nàng Công Chúa Huế) đã biệttâm vào sự lãng quên của quần chúng, còn nhắc đếnhọa chăng là những người nghiên cứu lịchsử văn chương.

Truyện ngắn thắng- hay cầm cự lâu dài - được sự gạn lọccủa thời gian cần phải có điều kiệnnào? Nói cách khác, thế nào là một truyện ngắn hayđúng nghĩa?

Nếu đi từ vấnđề tổng quát có tính chất mỹ học HAY là gì, thếnào thì mới được gọi là HAY, chắc chắnsẽ dẫn đến sự bất đồng ý kiếncủa nhiều người. Nhưng khởi từ mộtkhái niệm cụ thể thế nào là một truyện ngắnhay để đi đến những tiêu chuẫn cụthể, sự bất đồng sẽ ít đi. Điềukhó khăn là những tiêu chuẩn đượcđưa ra đó không phải ai ai cũng chấp nhận.Xác định những yếu tính của một truyệnngắn hay do vậy phần nào mang tính cách chủ quan dựatrên những suy ngẫm và kinh nghiệm cá nhân. Khuôn vàngthước ngọc để mọi người đặttruyện ngắn lên đấy rồi phán xét, địnhgiá là một điều không thể nào tìm được sựđồng tình của nhiều nguời.

Một nhà thơ trẻnói với tôi: "Đứngtrước một bài thơ, truyện ngắn hay, ngườiđọc khó đồng ý nhưng đứng trướcmột bài thơ, truyện ngắn dở, ngườiđọc dễ dàng đồng ý". Điều nàycũng dễ hiểu. Có quá ít cách để làm cho điềugì, vật gì trở nên tốt hơn, hay hơn, đượctrầm trồ ngợi khen hơn, nhưng có cả trămngàn cách để làm cho nó dở đi. Nhưng dựa vàođâu để xác quyết hay dở? Tiêu chuẩn nào? Nhiềuđộc giả như đã có sẵn trong trí một vàikhái niệm - nhưng không rõ tàng lắm - thế nào là mộttruyện ngắn hay, do đó khi đọc truyện nếuthấy phù hợp với những yếu tính đó, ông tacho rằng truyện đó hay, trái lại không thấy nhữngyếu tố đó, ông cho rằng truyện đó dở.

Ngược lạicũng có rất nhiều khái niệm về những khuyếtđiểm tạo nên truyện ngắn dở. Truyệnnào mắc vào lỗi lầm đó thì bị kết luậndở. Là người đọc thuần túy, độc giảkhông cần phải suy nghĩ để nắm bắt lấynhững khái niệm hay khuyết điểm mơ hồlàm tiêu chuẩn đó. Họ không cần chỉ danh nhữngđặc tính hay/dởđã có sẵn trong trí (nhiều khi họ không biết)được tạo thành theo thời gian và kiến thứcthủ đắc. Như đã nói, vì tính cách tươngđối của vấn đề - ở trong bộ mônnhân văn - tất cả những đặc tính đểtạo thành cái hay dở điều tùy thuộc khẩu vịthưởng thức (ý thức, tâm lý, tính tình, học lực...)của từng người. Các nhà biên tập truyện ngắnđều đồng ý như vậy. Clifton Fadinam (The Worldof the Short Stories) là những thí dụ dễ thấy nhất,biểu lộ trong sự lựa chọn của họđã đành mà còn cả ở sự thú nhận của họnữa.

Ta đã thấy cácnhà viết truyện ngắn đồng ý một điểmchung là truyện ngắn có tính chất "soi sáng tập trung" chớ không phải là mộtchuỗi chuyện này nọ xảy ra tiếp nối haykhông tiếp nối mà được nhà văn ghi nhận;vậy thì muốn là truyện ngắn hay điều tiênquyết là đề tài phảiquay quanh một điểm chánh: có thể tỉ mỉchi tiết trong các ngõ ngách của điểm chánh, nhưngkhông được tỏ ra quá đáng nhiều mặt,không được chi ly quá trong các nhánh của truyệnđể đồng thời tạo nhiều điểmchánh quá khác biệt nhau trong một truyện tạo thành mộtsự  mông lung ngườiđọc không hiểu rồi đây mình sẽ  được dẫn đếnđâu (xem truyện Bóng ĐêmCuối Cùng của Phan thi Trọng Tuyến). Hãy đểtính chất đa trọng tâm, đa trọng điểm lạicho truyện dài.

Người viếtphải viết như vậy, cô đọng, chủ điểm;và người đọc cũng ưa thích vậy, nắmbắt được nội dung ý nghĩa. Truyện ngắnlà đứa con của truyện dài nên lúc mới tượnghình nó có tính chất mông lung của truyện dài, nhưngkhông phải vì vậy mà nó không tiến tới một hìnhthức riêng, ngoài hình thức ngắn, dài.

Ở Anh Quốc cáctruyện ngắn thời mới phôi thai thường cóhình thức một truyện dài ngưng nửa chừng, mộttruyện dài hụt hơi, tính chất này cũng thấy ởMỹ nên Edgar Allen Poe mới đưa ra những tính chấtphải có của truyện ngắn, đó là sự cô đọngvà sự tròn trịa của một câu chuyện, một câuchuyện tự nó đầy đủ mà không dư, và từchuẩn điểm đó ông này cùng với William Hawthorneđã chuyển biến truyện ngắn Mỹ từ mộtthứ được viết để lấp đầycác tạp chí bình dân đã trở thành một hình thức, mộtthể loại văn chương có giá trị. Sau mộttrăm năm ra đời, truyện ngắn đã thậtsự đi vào con đường của nó, tách rời hẳnvới truyện dài, tạo một thể loại cá biệt.Nhiều nhà văn phát biểu khôi hài nhưng rấtđúng "truyện ngắnkhông phải là một truyện dài viết ngắn hay rút ngắn"vì vậy khi mang tính cách lê thê truyện ngắn sẽ khônglà một truyện ngắn hay. Truyện ngắn hay nói chocùng, phải có sự phong phú về nội dung, có sự ẩnáo của một bài thơ Đường tuyệt diệu,càng đọc càng thấm, càng nghĩ càng khám phá thêm nhữngý nghĩa ẩn tàng...

Xét cho cùng thì lý do viếtvề phía người viết là để thỏa mãn nhu cầukể chuyện. Đời sống chúng ta vốn dĩ làmột câu chuyện dài nếu chúng ta biết tỉa ngọncắt ngành thì sẽ thu lượm được biếtbao là truyện ngắn. Chúng ta luôn luôn thấy mình cần kểlại cho người khác nghe chuyện của mình, chuyệnmình thấy, chuyện mình nghĩ ra. Đó là công tác viếttruyện ngắn bằng miệng. Nhưng rồi phảidùng chữ viết để truyền bá và bảo tồncái chuyện của mình. Sang hình thức này, chuyện có luậtlệ, qui tắc của nó nhưng không thoát khỏi hình thứcban đầu là một chuyệnkể, nghĩa là có một câu chuyện để nói ra,nói với người khác. Những tác giả không phảikhông có lý do khi đặt tựa truyện của mình bằngnhững chữ có dính dáng tới chuyện. Phạm Duy Tốncó "Câu chuyện Một TốiTân Hôn", Thế Lữ có "Một Chuyện Ngoại Tình", "Câu Chuyện Trên Tàu Thủy"(cùng ở trong tập Bên Đường Thiên Lôi - 1936) IsakDinesen có "Câu Chuyện CủaMột Thủy Thủ Trẻ", Nathaniel Hawthornecó"Câu Chuyện Kể lạiLần Nữa" (Twice Told Tale), James Joyce có "Trường Hợp ThươngTâm" (Painful Case) (Mà James Joyce trong truyện nào lạichẳng là truyện kể?). Kể chuyện là thói quênchung của con người. Chúng ta luôn luôn có điều gìđể kể và chúng ta thích nghe những điềuđược kể, lúc nhỏ truyện cổ tích, lớnhơn một chút, truyện ma, lớn hơn, truyệntình, rồi chuyện thế sự nhân sinh. Nhân loại kểnhau nghe chuyện bằng lời, bằng chữ khắcvào đá trước khi biết cách ghi lên giấy. ỞTrung Quốc, thời Trung Cổ có những nghệ nhân sốngbằng nghề kể chuyện. Ở Ả Rập, còntruyền lại tác phẩm của một cô gái dùng thuậtkể của mình mà cứu được biết baongười con gái khỏi chết oan vì sự tức giậncủa một ông vua.

Nhưng đem nhữngđiều kể bằng miệng diễn lại bằngchữ viết, kể sao ghi lại như vậy, không cócái nghệ thuật riêng của chữ nghĩa, của chuyện,không có sự mô tả kỹ lưỡng về nhân vậtmà chỉ tạo nên những nhân dáng hình que (stick figures) thìta sẽ có "truyện Tàu","truyện 1001 đêm”),hay tiến bộ hơn chút nữa, truyện kiếm hiệpKim Dung, truyện tình Quỳnh Dao. Các loại này vẫnđược ưa thích vì sự kiện, vì cố sự,vì tình tiết chứa đựng trong đó chứ không cócái nghệ thuật của chữ nghĩa (chữ, câu, nhạcđiệu...) không có ý nghĩ thâm thúy của câu chuyện,của lời văn.

Nhiều ngườisẽ viện dẫn lý do này nọ để nói truyệnKim Dung có ý nghĩa nên ngự trị cả vùng Đông Nam Á,tiểu thuyết Quỳnh Dao hợp ước vọng củagiai tầng trung lưu nên chiếm Hoa lục v.v... nhưngnhững điều đó không liên hệ gì hết vớinghệ thuật của ngôn ngữ mà tác phẩm viết thìcần phải có nghệ thuật của ngôn ngữ.Người ta gọi là chữ đắc địa trongmột câu, một câu xuất thần trong một bài, mộtbài kết cấu tân kỳ của tác giả. Truyện dàidở còn có cơ được nhắc tới, đượcdùng làm cảm hứng cho các sáng tác khác. (Ở Việt Nam làcác loại tuồng rút từ truyện Tàu, truyện"1001 đêm", truyện chưởng. Ở ĐàiLoan, Hồng Kông, là các phim Video chưởng Kim Dung, tình QuỳnhDao.) Nhưng chắc chắn truyện ngắn dở sẽbị lãng quên, sẽ bị mất hút vào đám đông vôvàng truyện đã lấp đầy trang giấy các tạpchí bình dân. Tại sao? Truyện ngắn dở dễ kểlại, dễ tóm lược và mau chóng trở thành mộtchuyện đời, một cố sự, chuyện đầubàn cuối xóm mà ai cũng có thể kể, có thể nói.Truyện ngắn dở ngoài cốt truyện không còn cáitinh túy nào khác.

Cốt chuyện chỉlà xương da - phần quan trọng khó thấy ở bêntrong truyện ngắn mới quan trọng, mới là cái phầnhồn của truyện. Truyện ngắn hay vì vậy không thể kể lại, hoặckhó kể vì phần cốtlõi vẫn còn bàng bạc trong truyện sau khi cốt truyệnđược tách ra. Truyện "Rừng Mắm" của Bình Nguyên Lộc nổitiếng vì câu chuyện, vì cái ý nghĩa lót đườngcủa các thế hệ trước mà còn gợi một sựlâng lâng cảm hoài cho người đọc về nhữnglời "đối-đáp-cho-có-chuyện" màkhông-có-gì-để- nói của thằng Lộc và cô gái mà nógặp trong rừng. Truyện "Miên Trường Phía Sau" của nhà Văn DoThái Agnon được dịch đăng ở tạp chíVăn ngoài câu chuyện ta còn cảm nhận sự bồnchồn, sự quyết tâm để nắm bắt mộtđiều cần biết của một học giả.Truyện viết dở cũng một cốt chuyệnđó, nhưng không cống hiến cho người đọcđược cái không khí bị thúc bách tìm biết như vậy.

Truyện "Hầm Rượu" củaEdgar Allen Poe cho thấy về quyết tâm trả thù đếnhững hờ trước cái chết của kẻ thù, quanhững câu nói của nhân vật ta thấy sự xếpđặt của người trả thù và sự vô tâm củanạn nhân. Cái hay của truyện nằm trong nghệ thuậttạo nhân dáng của nhân vật. Truyện "Cố Sự Ở Đê Uyên Kiều"(An Occurance at Owl Creek Bridge) của Ambrose Bierce cho thấy cáikhông khí thiết tha với cuốc sống, tiếc nuốicố bám vào từng giây phút còn lại cuộc đời củamột tử tội trước giờ thọ hình. Truyện"Người Đàn Bà NgoạiTình" của Albert Camus kể chuyện một ngườiđàn bà đi du lịch với chồng, đêm đếnngười chồng ngủ, bà ta lẻn ra ngoài ngắmsao, suy nghĩ mông lung rồi trở vô, ông chồng vẫnngủ say. Các nhà nghiên cứu văn học đều côngnhận đây là truyện ngắn hay. Cái hay nằm trong trạngthái và sự suy tưởng của người đàn bà màchúng ta không thể kể lại hết ý. Tính chấtcó-điều-gì-đó-ở-ngoài-câu-chuyện thuộc vềnghệ thuật viết chuyện, sẽ dẫn đếnvô vàn vấn đề căn bản tuy các sách vởvăn chương học đường đã nói đếnnhiều (hình thức, cấu tạo, câu văn, kết ý,xây dựng nhân vật) vẫn không thể giải thích hếtđược các thắc mắc của người muốnphiêu lưu vào địa hạt văn chương. Ta phảicông nhận một cách tiên thiên rằng con người luônluôn bị tù túng bởi giới hạn của mình trong hoàncảnh xã hội và cuộc đời. Trong thâm tâm aicũng muốn thoát ra, ngao du, thám hiểm hưởng thụ,hay thực hiện những điều gì đó mà vớicuộc đời thực tế trước mặt họkhông làm được. Truyện ngắn hay đápđược điều ước vọng muốn bùngvỡ đó của người đọc, giúp họ thoátra khỏi đời hiện tại, tham dự vào cuộcphiêu lưu tưởng tượng bằng cách hòa nhậpvào đời sống của nhân vật.

Ngày xa xưa cổtích thường có truyện Hoàng tử cưới cô gáinghèo khổ (hay ngược lại) kiểu Chử ĐồngTử và Tiên Dung, Tú Uyên và Giáng Kiều. Gần đây thờiTự Lực Văn Đoàn là các chuyện tình của các cậusinh viên Hà Nội với các cô gái quê lúc về nghĩ hè. Ởmiền Nam khoảng sau 1950 là các cô gái quê nghèo khổ lên tỉnhgặp người tình công tử con nhà giàu. Những đềtài đó giúp người đọc thoát khỏi cảnh giớithực tế mà mình muốn phá vỡ ra để có mộtcuộc đời khác hơn, phù hợp với ướcvọng của mình hơn. Các truyện ngắn kể chuyệnkháng chiến, tranh đấu chống thực dân Pháp xuấthiện ở miền Nam khoảng 1949- 1950 khiến ngườiđọc hừng chí thoát ly đi chống thực dân thìít mà tạo cho họ cái cảm giác chính mình tham dự vào sựkiện cầm súng chống kẻ thù thì nhiều.

Các truyện trong Liêu Trai Chí Dị đượcthích một phần vì con người ta đượcphiêu lưu tình ái với hồ nữ xinh đẹp,thư sinh hay chữ, thỏa mãn ước vọng củaphái tính nam nữ. Đi xa hơn, loại phim Platoon cũnglà thử cố đánh mạnh vào thị hiếu muốntham dự vào cuộc phiêu lưu tưởng tượng củakhán giả. Sự phiêu lưu đó nhìn dưới khía cạnhkhác được coi như vai trò thưởng thức củavăn chương mà người không đọc sách khôngthể nào được hưởng.

Thỏa mãn khía cạnhthưởng thức, truyện ngắn chỉ đượcưa thích đọc, say mê đọc  bởi một số đông độcgiả nhưng chưa phải đương nhiên là truyệnhay, bởi vậy mới có sự kiện best-seller bookkhông được coi là tác phẩm văn chươngđúng nghĩa mà được gọi là văn chương của đám đông trong mộtgiai đoạn nào đó- Dương Hà, Dương TrữLa, Lê văn Trương trước đây là thí dụ.Văn chương của đám đông có khuynh hướngđược để ý nhiều hơn khi đượcđem giảng dạy tại một số đại họcthật lớn ở Mỹ, nhưng vẫn còn đượcnhìn bằng cặp mắt trắng bởi đạiđa số nhà nghiên cứu, phê bình. Nhà văn rất dễbị hấp dẫn bởi lối viết vănchương của đám đông và nếu không cưỡngnổi có lúc nhà văn sẽ làm trái lại những ý hướngban đầu khi bước vào nghề nghiệp.

Ngoài nhu cầu thưởngthức, con người còn có nhu cầu thỏa mãn sựtìm hiểu để biết về chính đời sốngcủa con người. Truyện ngắn phải đemđến cho người đọc một kiến thứcnào đó về cuộc đời, làm cho tinh nhuệ, bén nhậycái ý thức về cuộc sống.

Truyện phải giảithích cho họ một khía cạnh nào đó về cuộcđời ở mặt hành động, xử thế, tâmlý, phản ứng, thái độ. Các mặt này có khiđược tác giả diễn tả riêng rẽnhưng thường là pha trộn nhau và đem đếncho người đọc một sự thống khoái rằngmình thấy được, biết được mộtđiều lạ.

Truyện Sợi Tóc của Thạch Lamcho thấy con người bị đu đưa giữahai hành động xấu tốt, thiện ác, khoảng cáchgiữa một hành động xấu với một hànhđộng bình thường rất nhỏ. Truyện Tiếng Thầm Quê Mẹ củaNguyễn Văn Sâm cho ta thấy lời kêu gọi văng vẳngsâu kín trong lòng của một thằng con lai về cái quêhương của mẹ nó, về những ngườiđồng số phận với mẹ nó. Các chuyện vềxứ tuyết của Jack London cho thấy thái độ củangười dân Esquimo trước cái chết của tuổigià, trước những điều lạ mà họ không thểtưởng tượng được. Truyện Một Đóa Hồng Cho Emilycủa W. Faulkner đưa cho ta thấy tâm lý của mộtngười đàn bà kiêu kỳ, không còn phù hợp vớicuộc đời trước mặt nữa.

Điều khao khác hiểubiết của người đọc sách thì vô cùng và phongphú ở thể loại. Có thứ cụ thể (sự tànác của cộng sản, đời sống ở các vùngxa lạ với ta, nếp sống xưa của ngườidân miền Nam, đời sống ở trại tỵ nạn,trong bệnh viện...) có thứ trừu tượng (tánhkhí của phụ nữ, thái độ của đàn ôngtrước một hoàn cảnh, lòng ái quốc, ý chí hy sinh,lòng thù hận, sự bao dung, nỗi chán chường, trạngthái bẽ bàng của người tỵ nạn, nỗi côđơn của người già...) có thứ thuộc vềmột trạng thái tâm lý nghĩa là một tâm trạng ngắnvề một thái độ (tâm trạng của mộtngười thầy giáo mất nghề ở Mỹ, tâm trạngngười gặp lại người tình cũ..).

Khởi thủy củatruyện ngắn, người đọc thích hiểu biếtvề điều cụ thể nên truyện ngắnthường là mô tả con người thiên nhiên và phảnứng của con người trước một hoàn cảnh.Đó là những hoạt động thể chất và nhữngxung đột ở bên ngoài con người.

Thế kỷ XIX vớisự lớn mạnh của khoa học về tâm lý và phântâm, người viết đi vào những vấn đềtrừu tượng rồi đi vào những sự phântích bên trong con người, những phút giây, những xungđột trong nội tâm, trình bày cho thấy cái tâm trí, tâm hồncủa nhân vật mà nhà văn Thế Lữ gọi là giảiphẫu tâm lý. Các truyên ngắn loại này xuất hiệncàng lúc càng nhiều tạo nên trường phái cổ điển.Trường phái mới này dẫn đầu với LeoTolstoi, Stephen Crane, James Joyce, John Steinbeck, Edith Wharton, Joyce CarolOates, đã tạo nên một nhu cầu mới trong sựthưởng thức truyện ngắn và tạo ra mộtcách viết truyện ngắn mà người đọc nếuđọc mau, đọc nhẩy cố nắm bắtriêng câu chuyện không thôi sẽ mất đi nhữngđoạn có ý nghĩa. Sự tranh chấp này cũng gay gắtnhư sự tranh chấp thơ mới - thơ cũtrước đây, sự thắng bại thấy rõ ràngtrong tương lai, nhưng còn cần một thời gian nữatrường phái cổ điển mới chịu nhườngbước.

Đáp ứng hai mặtđòi hỏi thưởng thức và nhu cầu thưởngthức với nhu cầu tìm hiểu của con người,truyện ngắn cùng lúc diễn tả một điềugì đặc biệt cụ thể, có tính cách cá biệt cómột không hai của cốt truyện đồng thờimô tả một điều có tính cách tổng quát, trừutượng về cuộc đời, về nhân sinh.

Truyện ngắnkhông tự mâu thuẫn khi vừa có tính riêng biệt vừacó tính tổng quát. Sự đặt thù khiến ngườiđọc thích thú theo dõi câu chuyện, để nhớ vàcó cảm tưởng mình thủ đắc thêm mộtđiều gì đó mới lạ, sự chung chungđưa đến sự đồng ý của độcgiả về diễn biến của sự tình, cho họkhái niệm rằng chuyện nó phải xảy ra như vậy...

Một tác giả cótài có thể sản xuất hàng loạt truyện ngắnhay bằng cách hòa hợp một cách tinh tế giữa hai yếutố đối nghịch nhau đặc biệt và tổngquát nói trên, Bret Harte của thời tìm vàng Viễn Tây là mộtthí dụ hùng hồn. Bret Harte nổi tiếng bằng mộttruyện ngắn "The Luck ofRoaring Camp" được cả nước Mỹbiết tiếng. Truyện của ông in bằng những ấnbản đặc biệt có hình vẽ đóng gáy mạvàng cầu kỳ để trong phòng khách của hầu hếtcác gia đình Mỹ thường hay đọc sách,được in lại ở Anh, được dịchra tiếng các nước Âu Châu. Những chủ rạp háthối thúc ông viết thành tuồng các truyện phiêu lưumiền Viễn Tây lúc mới lập quốc, ông đượcmời đi khắp nơi diễn thuyết về đờisống California... Các truyện nổi tiếng là The Luck of Roaring Camp, The Outscasts ofPoke Flat, The Tennessee's Partner đều có phần đặcbiệt riêng, điểm đặc thù này khó gặpđược ở tác giả khác; tả thực cái khắckhổ và ngay cả điều xấu xa, bẩn thỉu,đê tiện của đời sống của nhữngngười tìm vàng; mô tả chi tiết sống độngngay cả với những nhân vật phụ, làm ngườiđọc bị mê hoặc. Người đọc BretHarte thấy như mình phiêu lưu vào vùng tác giả kể bằngcác chi tiết cụ thể với các nhân vật của thờiđại khai hoang, giờ không còn nữa (tính đặcbiệt, cụ thể). Người đọc đồngthời cũng thấy ở tác phẩm của Bret Harte vấnđề tổng quát muôn thuở được trình bày mộtcách tiềm ẩn nhưng làm ta xúc động, thấmthía, đó là một phối hợp tuyệt diệu củatrách nhiệm con người trong một cộng đồngnho nhỏ, đặc biệt.

Ngoài tính chấtđáp ứng nhu cầu thoát ly và tìm hiểu, truyện ngắnhay còn cần yếu tố kỹ thuật. Điều nàyquá dài dòng. Đại khái ngày nay khái niệm truyện khôngcó kết thúc, chỉ là một mẫu rời của cuộcsống; nó như chính cuộc đời - không hoàn tất- đang được ưa chuộng, khiến cho quan niệmcổ điển truyện được viết theo nhịpba mở đầu - khai triển - kết thúc hình nhưđang ở trong giai đoạn trở thành bà già còm cõi, cỗlỗ.

Truyện ngắn haytạo bởi nhiều yếu tố đặc biệtkhiến cho có sự kiện nghịch lý là vô vàn nhà văn nổitiếng ở địa hạt truyện dài lại thấtbại ở địa hạt truyện ngắn. Có nhàvăn cả đời viết hàng trăm truyệnnhưng tiếc thay gom lại truyện hay ta không in đủmột tập cho có bề thế (Bình Nguyên Lộc) cóngười viết báo này báo kia mang tiếng là nhà vănnhưng viết mãi chưa được cái truyện ngắnhay.... Nếu nắm bắt được những yếutính của truyện ngắn, nhà văn thất bại trongtruyện dài lại thành công ở mặt truyện ngắn(Mai Thảo, Kipling, Cheknov, D.H.Lawrence).

Nhưng tại sao lạitruyện ngắn chớ? Văn chương còn biết baonhiêu loại khác; truyện dài, thơ, kịch, tùy bút, ký,biên khảo, tạp ghi... Vâng, trong văn chương ởMỹ hiện tại thì truyện ngắn không đượcưa chuộng lắm, tập san SSI (Short Story International) mỗinăm ra sáu số để giới thiệu các truyệnngắn hay của thế giới cho độc giả Mỹ,mà sống èo uột rồi hình như đã đình bản.Nhưng đối với Việt Nam thì truyện ngắnlà cửa ngõ rất quan trọng; hầu hết nhà vănđều bắt đầu bằng con đườngnày qua các tạp chí văn học chuyên đăng truyệnngắn, thơ và hình như không khuyến khích những thểloại khác.

Nhóm chủtrương tập san SSI nói trên khi kể lý do chủtrương có đưa ra một câu quan trọng tôi xindùng để kết luận bài này:" Truyện ngắnquốc tế là phương tiện để dân tộccác xứ hiểu nhau hơn nhờ cái huyền lực(power and magic) của truyện ngắn do các nhà văn hiệnđại viết ra".

Việt Nam tự domuốn được dân tộc các nước hiểumình hơn cần phải có nhiều truyện ngắn hay,không phải kiểu truyện "Con Gà Trống" của tác giả Tạo Kim Hai mộtnhà văn Việt Nam không ai biết.

Kết thúc bài nầy,tôi muốn nói rằng truyện ngắn như một thiếunữ, khó phân tích cái đẹp của họ, có thể khóhiểu nữa là khác, nhưng chắc chắn ai cũng biếtthế nào là một phụ nữ xấu, vô duyên. Và xinđừng ai đưa một người xấu lênđể nói đấy là người đẹp củadân Việt chúng ta như trường hợp "Con Gà Trống" nói ởtrên.

San Antonio, Texas (1982)

*Tao Kim Hai -- The Cock, được chọn là truyệnngắn hay của Annam đăng trong Tuyển tập cáctruyện ngắn hay thế giới -- Crow Puplisher, 1947 trang845.