Các giá trị Phật học trong  truyện Lục Vân Tiên

1. Dẫn nhập.

Trong lịch sử văn họcViệt Nam, có rất nhiều truyện thơ, từ KimVân Kiều, Lục Vân Tiên, đến Phạm Công Cúc Hoa,Cung Oán ..luôn luôn có phản ánh triết thuyết Tam Giáonghĩa là phảng phất 3 giáo lý chính : Phật, Nho, Lão...  đan xen trong truyện.Truyện Lục Vân Tiên, một truyện thơ 2 082 câuviết theo lục bát cũng không thoát khỏi nhận xétđó. Đặc biệt, truyện chuyên chở nhữnggiá trị Phật giáo trong đó có nhân quả, tinh thầnphá chấp, lòng từ bi, tính cách vô thường vốn lànhững thuộc tính của Phật giáo. Thực vậy,ta thấy nhan nhãn và rải rác đây đó trong truyệncác thuật ngữ Phật giáo thông thường: qủabáo, từ bi, quy y, quan âm, phật bà, phiền não, phù du v.v.

 Trước khi đi vào chitiết, ta hãy nói qua về tác giả và tình tiết câutruyện

2. Tác giả và tìnhtiết câu truyện

2.1. Nói qua về tácgiả trong bối cảnh lịch sử

Tác giả truyện Lục vân Tiên làNguyễn Đình Chiểu (1822-1888) có cha là Nguyễn đìnhHuy, người Thừa Thiên, theo Lê Văn Duyệt từHuế  vào làm thư lạiở Gia Định. Sau đó lấy vợ sinh ra ông.

Năm 22 tuổi,  Nguyễn Đình Chiểuđỗ Tú Tài trường Gia Định (trào vuaThiệu Trị).

Năm 25 tuổi, Chiểu ra Huếhọc chờ khoa thi hội nhưng vì mẹ mất (1848)nên bỏ thi,  trở vào Nam chịutang, khi đến Quảng Nam, bị đau mắt,trở thành mù .

Năm 30 tuổi, Chiểu mởtrường dạy học ở Gia Định, do đó có tên gọi cụĐồ Chiểu .

Bối cảnh lịch sử lúc đórất nhiễu nhương với hạm đội Phápbắn phá Đà Nẳng (năm 1858), lấy thành GiaĐịnh (1859) rồi các cuộc khởi nghĩa nhân dânNam bộ nổi dậy chống Pháp khắp nơi, lúcđó Chiểu 41 tuổi .

Trong suốt những năm đótruyện Lục Vân Tiên ra đời, đề cao lòng trungnghĩa nên nhờ đó được nhiềungười ưa chuộng. Ông mất năm 1888 lúc 67tuổi .Có nhiều người con trong đó phảiđể ý Sương Nguyệt Ánh là một nữ sĩcó tiếng ở miền Nam (gọi thêm là Sương vì bàNguyệt Ánh là goá phụ).

2.2 về truyệnLục Vân Tiên

Chuyện tình gian truân với nhiềuhoàn cảnh éo le này lôi kéo độc giả trở vềthế kỷ 19.

Gian truân vì trong truyện, cuộc tìnhtrong trắng giữa một chàng trai đi thi tứcLục Vân Tiên với một kiều nữ tức KiềuNguyệt Nga đã gặp phải rất nhiều chông gai,hết nghịch cảnh này đến gian truân kia.Những sự cố trong truyện với muôn hình, muônvẻ, nào những người bạc ác tinh ma, nào kẻcướp, người phản bạn, kẻ vôlương như Trịnh Hâm, như  Bùi Kiệm, cha con vợ chồngnhà Võ Công  nhưng cũngđầy các nhân vật lí tưởng như Vân Tiên,Nguyệt Nga, Hớn Minh, Tử Trực, Tiểuđồng, những người có lòng từ bi nhưngười tiều phu, người đánh cá .

 TruyệnLục Vân Tiên tuy văn phong không chải chuốt nhưTruyện Kiều nhưng được nhiềungười ,- và đặc biệt là ngườiđồng bằng sông Cửu Long- ưa thích vì lờivăn bình dị dễ hiểu, thêm vào đó có chút bikịch lâm ly nên dễ phả vào hồn người .

Truyện tóm tắt như sau:

Từ câu đầuđến câu 286:  Lục Vân Tiên,một sinh viên cótài lẫn nết đã đính hôn vớIVõ Thể Loan rồi nhân đi lên kinh đô đi thi,gặp Kiều Nguyệt Nga bị bọn giặc bắt.NguyệtNga được Vân Tiên cứu khỏi và thềnguyền lấy Vân Tiên sau này để tạ ơn.

Từ câu 287 đếncâu 1264 :nhiều nghịch cảnh xảy đến vớiLục Vân Tiên:  lênđường đi thi với người tiểuđồng, bị Trịnh Hâm lừa trói vào rừngnhưng được thoát nạn, tưởng Vân Tiênđã chết, nguyền che chòi giữ mả cho Vân Tiên cònVân Tiên bị Trịnh Hâm xô xuống sông, nhưngđược người đánh cá cứu sống.Lục Vân Tiên lại bị ông nhạc, tức cha VõThể Loan bội ước, không gả vì Lục vân Tiênbị mù, đem bỏ vào hang, nhưng đượcngười tiều phu cứu. Cha Võ Thể Loan muốngả con gái mình cho Vương Tử Trực là bạncủa Lục Vân Tiên nhưng bị mắng nhiếc,xấu hổ ốm chết. Vân Tiên gặp lại HớnMinh vượt ngục ẩn trốn trong chùa, vì HớnMinh đánh con quan huyện trong khi cứu một phụ nữ .

 Từ câu1265 đến câu 1664 kể chuyện Nguyệt Ngabị tên nịnh thần,-Thái sư trong triều-, muốnép duyên nhưng không được. Nhân có giặc Phiên sangquấy nhiễu, Thái sư bèn tâu vua Sở bắt nàng sangcống cho giặc Phiên, nhưng vì muốn giữ lòng chungthuỷ với Vân Tiên nên đã nhảy xuống sông tựtử. May gặp Ngư ông vớt, được Quan Âmcứu rồi bị Bùi Kiệm ép duyên, được mộtbà lão đem về nuôi .

Và cuối cùng từ câu 1665 đếncâu 2082 là Lục Vân Tiên gặp lại Nguyệt Nga,cưới nhau: Vân Tiên được thuốc tiên sángmắt ra, đậu Trạng Nguyên, đánh tan giặc Phiênlập công to ;lúc về gặp Nguyệt Nga trong chùa ; cáckẻ gian ác bị  tội.

3. Các giá trị Phậtgiáo qua truyện Lục Vân Tiên

Ngay từ vài câu đầu truyệnthơ, ta đã thấy tương quan nhân quả: 

Có người ở quậnĐông thành.

Tu nhân tích đức sớmsanh con hiền

Đặt tên là Lục Vân Tiên(câu 7-9)

 Ý nói lànhờ cha mẹ tu nhơn tích đức đã lâu nên consinh ra hiền lành, đúng như tục ngữ ta là: chamẹ hiền lành để phúc cho con

Trong tương quan nhân qủa,thật ra, không có cái gì xảy ra mà chỉ có một nguyênnhân duy nhất sinh ra . Ngoài cái yếu tố 'nhân' ra,phải còn để ý các yếu tố khách quan như môitrường, hoàn cảnh, tóm lại cái mà phật họcgọi là duyên. Nhân đi liền với duyên: thuận duyênhay nghịch duyên. Có một nhân chánh, nhưng nhân chánh này bịnhiều nhân và duyên phụ đến làm sai lạc  sự thuần nhất của cáinhân chánh ấy đi, như tục ngữ ta có câu: chamẹ sinh con, trời sinh tánh

Sự vật hiện ra đượclà do nhiều nhân duyên tương tác với nhau mà hình thành:

Có giống tốt nhưng nếuđiều kiện chủ quan xấu ( đất nghèo, khônước, sâu bọ) và điều kiện khách quan khôngthuận lợi (bão lụt, hạn hán,..) thì dù 'nhân' ởđây là hạt giống có tốt đi chăng nữa thìcũng không phát huy được kết qủa tốt.Tóm lại, nhân và duyên tác động qua lại, đan xen,tương quan, tương nhập mới  tạo nên cái quả. Nhưvậy, quả chính là sự hỗn hợp củanhiều nhân duyên phức tạp. Truyện Kiều cũngcó câu: Nhân duyên đâu lại mà mong, chính cũng xác nhậnđiều đó .

Tương quan nhân qủa như vậykhông có tính cách đơn tuyến mà mọi quan hệđều có tính cách phi tuyến, có tương tác giữacác yếu tố .

Thử điểm qua vài nhân vật chínhtrong truyện:

-Lục Vân Tiên. Trên đườngđi thi,  dọcđường khi nghe dân quanh vùng than phiền có bọn lâula cướp bóc và đặc biệt 'thấy con gái tốt quađường bắt đi, Xóm làng chẳng dám nói chi 'thì  Vân Tiên giúp giải thoátđược các cô thục nữ này trong đó có Kiều  Nguyệt Nga. Nguyệt Nga muốnmời về nhà để trả ơn vì 'gặpđây đương lúc giữa đàng, của tiềnchẳng có bạc vàng cũng không' nhưng Vân Tiên thốithác:

'Làm ơn há dễ trôngngười trả ơn

Nay đà rõ đặngnguồn cơn

Nào ai tính thiệt so hơn làmgì '

Như vậy có nghĩa là bố thí;bố thí không nhất thiết về tiền bạc,của cải mà một lời nói ngọt ngào, mộtcử chỉ hướng thiện cũng là bố thí.Như một Phật tử chân chính, thấm nhuầnvới nguyên tắc Vô Ngã, Vân Tiên đã hướng lòngvị tha tự nhiên để giúp đỡ tích cực cho người bịnạn qua ý nghĩ, hành động và lời nói đemlại an lạc cho tha nhân.

Cử chỉ và lời đáp của VânTiên như một bố thí tự nhiên, mà bố thí làđiểm đầu tiên của phép lục độ (bốthí, tinh tấn, nhẫn nhục, trì giới, thiềnđịnh, trí huệ ).

 - Nguyệt Nga

Khi nước sắp sửa bịgiặc Phiên xâm lăng, lại có những ngườinhư Thái sư, đầy quyền thế muốnlấy Kiều Nguyệt Nga nhưng không được bènbắt nàng sang cống cho vua nước Phiên để choyên:

Muốn cho khỏi giặc ÔQua

Đưa con gái tốt giao hoàthời xong

Nguyệt Nga là gái Kiều Công

Tuổi vừa hai tám máhồng đương xinh ( câu 1381-1384) 

nhưng vì Nguyệt Nga vẫn yêungười tình là Lục Vân Tiên nên Nguyệt Nga nhảyxuống sông :

Nguyệt Nga nhảy xuốngnửa vời

Sóng thần đưađẩy vào nơi bãi rày (câu 1517-1518)           

được Quan Âm  giúp:

Xiết bao sươngtuyết đêm đông

Mình nằm giữa bãi lạnhlùng ai hay

Quan âmthương đứng thảo ngay

Bèn đem nàng lại bỏ ràyvườn hoa

Dặn rằng: nàng hỡiNguyệt Nga

Tìm nơi nương náu cho quatháng ngày

Đôi ba năm nữa gầnđây

Vợ chồng sao cũng sumvầy một nơi' (câu 1521-1528)

Như vậy, gặp trườnghợp hiểm  nghèo, NguyệtNga đã được vị Bồ tát Quan Âm phò trì.

Nhưng tìm được chỗ dungthân tại nhà họ Bùi thì ông cha muốn con mình là BùiKiệm kết hôn với nàng nhưng Nguyệt Nga cựtuyệt và đi trốn ban đêm qua bụi, qua đèovà   nhờ gặp ngườitốt:

Người ngay trờiphật cũng vưng [1]

Lão bà chống gậy trongrừng bước ra

Hõi rằng: Nàng phảiNguyệt Nga

Khá tua gắng gượngvề nhà cùng ta

Khi khuya nằm thấyPhật bà

Người đà mách bảonên già tới đây (câu 1651-1656)

Nguyệt Nga nhờ phật bà Quan Âmhộ trì chờ ngày nối lại với người tìnhđầu.

Trong khi đó, Thái sư, ngườiđã ép Nguyệt Nga lấy vua Phiên thì sau khi Vân Tiên thiđậu Trạng Nguyên và cùng với Hớn Minh  lên đường xông phađuổi được giặc Phiên, ca khúc khải hoàntrước nhà vua thì nhà vua bèn cách chức:

Sở vương phántrước trào ca :

'Thái sư cách chức vềnhà làm dân'

chứng tỏ thêm nữa cái hậuqủa của sự tạo nghiệp dữ từtrước

- Trịnh Hâm:

Con người Trịnh Hâm nhiều tham,sân, si và có nhiều hành động tạo nghiệp dữ. Nào là .với  Vân Tiên thì:

Trịnh Hâm khi ấy ra tay

Vân Tiên bị ngã xô ngayxuống vời (câu 939-940)

Nhưng may được ngườiđánh cá cứu thoát:

Vừa may trời đã sángngày

Ông chài xem thấy vớt ngaylên bờ

Hối con vầy lửamột giờ

Ông hơ bụng dạ,mụ hơ mặt mày (câu 947-950)

-với tiểu đồng đi theoVân Tiên thì y trói gốc cây:

Trịnh Hâm trong dạgươm dao

Bắt ngườiđồng tử trói vào gốc cây

Trước cho hùm cọpăn mày

Hại Tiên phải dụngmưu này mới xong

Vân Tiên ngồi nhữngđợi trông

Trịnh Hâm về nói tiểuđồng cọp ăn (câu 871-876)

Tuy nhiên, trong truyện, sau khi Vân Tiên thiđậu, vua sai đánh phá được giặc Phiên,đem  những ngườihãm hại ngày xưa như Trịnh Hâm ra xử cũngđược Vân Tiên tha bổng, chứng tỏ tinhthần phá chấp của Vân Tiên:

Trạng rằng: Hễđứng anh hùng

Nào ai có giết đứa cùnglàm chi

Thôi thôi ta cũng rộng suy

Truyền quân mở tróiđuổi đi cho rồi (câu 1971-1974)

Phá chấp vô ngã chính cũng là  những lời dạy trongPhật pháp.

Nhưng vì cái nghiệp nặng nềcủa Trịnh Hâm nên khi đi về qua sông cũng bịchìm xuồng chết:

Trịnh Hâm về tới HànGiang

Sóng thần nổi dậythuyền chàng chìm ngay

Trịnh Hâm bị cá nuốtrày

Thiệt trời báo ứnglẽ này rất ưng

Thấy vầy nên dửngdừng dưng

Làm người ai nấy thìđừng bất nhân (câu 1989-1994)

'Thiệt trời báo ứng' chính cũng phản ánhtương quan nhân quả của Phật học và dođó tác giả khuyên ngay: Làm người ai nấy thì đừngbất nhân 

 -Võ Công

Lại có những kẻ giàu có nhưngcó lòng bội bạc như Vũ Công, cha vợ Lục vânTiên, khi thấy con rể bị mù, định hãm hại conrể để gả con gái mình tên Võ  Thể Loan cho người khác  thuộc gia đình họVương, bằng cách đem bỏ Vân Tiên vào hang:

 Ngẫm mình tai nạn biếtbao

Mới lên khỏi biểnlại vào trong hang (câu 1063-1064)

nhưng được ngườitiều phu cứu thoát .

Mẹ con Thể Loan rút cục cũngbị quả báo hiện ra:

Vội vàng cúi lạy chưnrày trở ra

Trở về chưa kịptới nhà

Thấy hai con cọp chạyra đón đàng

Thảy đều bắtmẹ con nàng

Đem vào lại bỏ tronghang Thương tòng

Bốn bề đá lấpbịt bùng

Mẹ con than khóc khôn trông rarồi

Trời kia quả báo mấyhồi

Tiếc công son điểmphấn dồi bấy lâu (2062-2070)

Trời kia quả báo mấyhồi,đây là một câu quan trọng tóm tắt luật nhânquả: ai gieo gió thì gặt bão. Trước đây, tacũng đã gặp chữ  'Thiệttrời báo ứng'

- Hớn Minh

Anh chàng này giữa đường thấychuyện bất bình ra tay cứu giúp một cô gái bịhiếp dâm, ra huyện tự nộp mình, bị đày vàvượt ngục trốn thoát, vào chùa mai danh ẩn tích:

Minh rằng: Tôi vốnchẳng may,

Ngày xưa mắc phải ánđày trốn đi

Dám đâu bày mặt ra thi

Đã đành hai chữ quy ychùa này (câu 1677-1680)

hoặc:

Ngày xưa mắc án trốnđi

Phải về nương náu từbi ẩn mình (câu 1755-1756)

Như vậy, Hớn Minh gặp cơnhoạn nạn đã nhờ bàn tay ân cần của chùachiền, nương ánh từ bi, sống qua ngàyđoạn tháng, như nàng Kiều trong Truyện Kiều:

Phật tiền thảmlấp sầu vùi

Ngày pho thủ tự đêmnồi tâm hưong

Cho hay giọt nước cànhdương

Hoặc:

Gửi thân đượcchốn am mây

Muối dưa đắpđổi tháng ngày thong dong

Vân Tiên cũng nhờ Hớn Minh cho tá túcở chùa với lời nguyền:

Mãy năm hẩm hútương rau

Khó nghèo nỡ phụ sang giàuđâu quên

Sau này Lục Vân Tiên khi thi đậu ralàm quan to bèn giới thiệu Hớn Minh  với vua; vua  ân xá cho Hớn Minh đểrồi cùng với Vân Tiên lãnh đạo đuổi  giặc Phiên; như vậy, ngoàicái nhân và cái trí, hai nhân vật này lại thêm cáidũng nữa .'Kiến nghĩa bất vi vô dũng dã'. Thiếu dũngthì không dám đãu tranh, chỉ là kẻ cơ hội,chờ thời, thấy đúng không dám bảo vệ.Như vậy họ có cả 3 đức tính: nhân, trí,dũng

- Người tiểuđồng, bị Trịnh Hâm lừa trói vào rừng nhưngđưọc thoát nạn, tưởng Vân Tiên đãchết, nguyền che chòi giữ mả cho Vân Tiên. Ai cũngtưởng chú tiểu đồng đã chết nhưngnhờ  nghiệp lành trung thànhvới chủ đã hộ trì trở về không phải trong mộng nhưng làngười thật:

Người ngay trờiPhật động lòng

Phút đâu ngó thấy tiểuđồng đén coi (2007-2008)

- Lòng từ bi củangười tiều phu: khi Vân Tiên muốn trả ơn ngườitiều phu đã cứu thoát mình,

Lão tiều mới  nói: Thôi thôi

Làm ơn mà lại trôngngười sao hay ?

Già hay thương kẻthảo ngay,

Này thôi để lão dắtngay về  nhà (câu 1107-1110)

Lời thốt ra của ngườitiều phu : Làm ơn mà lại trông người sao hay ? rất quan trọng vìcó nghĩa là sự bố thí, lòng từ củangười tiều phu là giúp người không phân biệt,không tính toán . Lòng từ ở đây không 'trụ' tướng,không  trông trả ơn cũngchẳng cầu phúc báo, nói khác đi không chấptrước, không vướng mắc. 

 Ngoài giátrị nhân quả, giá trị từ bi trong truyệnLục Vân Tiên, thỉnh thoảng ta cũng thấy ýniệm vô thường. Thực vậy, khi cha LụcVân Tiên thấy Nguyệt Nga thất vọng vì tưởnglà Lục Vân Tiên đã chết thì :

Kiếm lời khuyên giảivới nàng:

Giải cơn phiền nãokẻo mang lấy sầu

Người đời nhưbóng phù du

Sớm còn tối mất côngphu lỡ làng (câu 1299-1302)-

Trong Phật học, khái niệm vôthường, sắc sắc không không do cuộc đờivà trào lưu tâm lí biến đổi liên tục cũng làmột khái niệm căn bản. Do đó, con ngườicần sống trong giây phút hiện tại, giữ chánhniệm trong mỗi phút giây, tìm lại sự an nhiên tựtại, như lời thốt ra của ngườitiều phu cứu Vân Tiên ra khỏi hang :

Tấm lòng chẳng muốncủa ai

Lánh nơi danh lợi chông gaicực lòng

Kìa non nọ nước thongdong

Trăng thanh gió mát bạn cùnghươu nai (1141-1144)

hoặc của lờingười ngư phủ cứu Vân Tiên:

Rày doi [2]mai vịnh vui vầy                                  

Ngày kia hứng gió đêmnầy chơi trăng

Một mình thong thả làmăn

Khoẻ quơ chài kéo mệtquăng câu dầm [3]

Nghêu ngao nay chích mai đầm

Một bầu trờiđất vui thầm ai hay (câu 967-972)

hoặc của người chủ quán,nơi 4 chàng Trịnh Hâm, Tử Trực, Bùi Kiệm, Vân Tiêndừng lại nghỉ chân trước khi ra kinh đi thi :

Non xanh nước biếc vuivầy

Khi đêm rượu cúc khingày trà lan

Dấn thân vào chốn an nhàn

Thoát vòng danh lợi lánh đàngthị phi  (Câu 615-618)

Cả ba đoạn thơ sau cùng nàyđề cao một môi trường thái hoà giúp conngười lâng lâng thoát tục. Môi trường trongsạch với núi rừng thiên nhiên, mây trời hiền hoà,con suối nước ngại ngùng chảy, mùi nhựathông ngai ngái v.v.giúp con người tìm lại chính mình, thoátkhỏi các phiền buồn. Để viết theo kiểumột phản ứng hoá học:

Môi trường thiên nhiên trong sạch+Conngười-à tham, sân, si + tâm an lạc.↓↓↓

                                                                                 

Như trong một dung dịch hoáhọc, các chất tham, sân, si bị kết tuả, cònlại phía trên là tâm an lạc, thanh tịnh, mà ý tốt,tức chánh tư duy, chánh kiến là tiền đề chomọi hành động tốt .                                                                                     

Môi trường yên tĩnh giúp ta anniệm dễ dàng hơn, niệm trong giây phút hiệntại, đúng như khi chiết tự chữNIỆM    theo chữ Hán,gồm 2 phần: phần trên có chữ Kim    tức hiện tại, phầndưới có chữ Tâm.

Vô hình chung, Nguyễn Đình Chiểu quacác đoạn thơ trên đã minh xác tương quangiữa người và vạn vật trong cõi môi sinh thái hoà,tìm lại cái thân tâm tự tại.

Bất chợt nghĩ đến các câuthơ sau của Tô Thùy Yên :

Liệu đời ta cònchăng một chỗ phẳng

Đủ dọn quang màdựng am mây

Ẩn ngày tháng, đi vềkhông động bóng

Trụ nơi tâm, tựtại giữa vần xoay

Trụ nơi tâm, thực vậy, nhàthơ Tô Thùy Yên đã nói lên cốt lỏi củađạo Phật: điều phục Tâm, đạođời một cội, gần xa tại lòng .

Tự tại thong dong cũng là mộtthuộc tính của Phật giáo vì Phật giáo khuyên ta nên cótrí viên dung vô ngại, thoát khỏi cái nhị nguyên vàđề cao một nền văn hoá hoà bình .

4. Kết luận:

Ngoài những giá trị Phật giáo muônđời vừa đề cập ỏ trên nhưTừ, Bi, Hỉ, Xả , như bố thí, phá chấp..  truyện  Lục Vân Tiên còn  dạy điều trung nghĩa:

Trai thời trung hiếu làmđầu

Gái thời tiết hạnh làcâu trau mình (câu 5-6)

hoặc:

Làm người cho biết ngãisâu

Gặp cơn hoạn nạncùng nhau cho tròn (2071-2072)

Ngoài ra, trong câu truyện, ngườiđọc có thể nhận ra bao nhiêu nghịch cảnh màLục Vân Tiên đã trãi qua . Con người như vậycó chỉ số AQ rất cao . Thế nào là AQ ? Tachỉ thường nghe nói đến chỉ số IQ(độ trí tuệ, intelligence quotient), chỉ số EQ (cảm xúc, emotional quotient) nhưng gần đây các nhà tâm lýhọc mới bày thêm một chỉ số khác nữa,đó là chỉ số AQ (adversity quotient). Chỉsố này cho thấy nhiều người có thểchống chọi được nghịch cảnhđể vươn lên, vượt qua số phận màđịnh mệnh đã cay nghiệt đè nặng lên mình:

Xưa nay nhân địnhthắng thiên cũng nhiều

Lục Vân Tiên chính là một ngườicó AQ cao vì gặp phải toàn người ác độc tinhma như Trịnh Hâm, như Võ Công, mà bền lòng, đủcan trường vượt qua thử thách. Nhưngphải thấm nhuần trong khí quyển văn hoá Phậtgiáo với nhẫn nhục, tinh tấn, con ngườiLục Vân Tiên mới vượt qua được mọinghịch cảnh  vậy.

    

[1] Vưng: đồng tình phùhộ cho

[2] Doi: dải đấtdọc sông

[3] Câu dầm: thả mồingâm lâu dưới nước đợi cá ăn

                             

                                   

Thư tịch thamkhảo

 

Dương Quảng Hàm .Việt-Nam vănhọc sử yếu  .BộGiáo dục. Trung Tâm Học Liệu xuất  bản Saigon 1968

Ca văn Thinh, Nguyễnsỹ Lâm, Nguyễn thạch Giang. Nguyễn ĐìnhChiểu toàn tập .Nhà xuất bản Đại họcvà Trung học chuyên nghiệp. Hanoi 1980